Bitkisel Dokular:

Bitkisel dokular bölünür (Sürgen-meristem) doku ve bölünmez (değişmez) doku olarak iki bölümde incelenir.Bununla birlikte bazı bölünmez dokular belirli koşullar altında tekrar bölünme özelliği kazana bilirler.

Birincil bölünür doku ve ikincil bölünür dokudan , bölünmez doku oluşur. Bölünmez doku ise değişime uğrayarak ikincil (meristem dokuyu oluşturabilir. 

A.Bölünür (Sürgen-Meristem) Doku

*   Meristem doku hücreleri , canlı, ince zarlı, bol sitoplazmalı, büyük çekirdeklidir.Kofulları küçük ya da yoktur.Hücre çeperleri incedir.Hücre arası boşlukları yoktur.Metabolizmaları hızlıdır.

*   Meristem hücreleri sürekli mitoz bölünmeyle çoğalır.

*   Bitkilerde gelişme ve farklılaşmayı sağlar.Boyca uzamayı ve enine     

     büyümeyi meydana getirir.

*   Hormon üretirler.

*   Meristem doku bitkide kök, gövde, yaprak ve yan sürgün uçlarında bulunur.

*   Bölünür doku kökenine göre birincil meristem ve ikincil meristem olmak üzere ikiye ayrılır.

        *   Sürgen doku hücrelerinde koful bulunmaz.

1.Birincil Meristem Doku:

*   Bitkinin ömrü boşunca bölünme özelliğine sahip hücrelerin oluşturduğu

dokudur.

*   Bitkinin kök ve gövde ucunda bulunur.Bitkinin boyuna uzamasını sağlar.Bu bölgeye büyüme noktası (büyüme konisi) denir.Uçtaki

büyüme konileri sayesinde bitkide büyüme sınırsızdır.Büyüme noktaları,

kökte kaliptra (yüksük), gövde de ise genç yapraklar tarafından

korunur.Kaliptra zedelendiğinde, içteki bölünür doku çoğalarak

kaliptrayı onarır.

*   Kök ve gövde büyüme bölgelerinde dıştan içe doğru dermatojen, periblem  ve plerom olmak üzere üç farklı tabaka bulunur.Bu tabakaların faaliyeti sonucu, bitkinin farklı olan değişmez dokuları  meydana gelir.Dermatojen epidermisi, periblem kabuk bölgesini,plerom da merkezi silindiri oluşturur.

2.İkinci Meristem Doku:

*   Değişmez doku hücrelerinin sonradan mitoz bölünme kazanması ile meydana gelir.Böylece iç kambiyum ve dış kambiyum (mantar kambiyumu*fellojen) oluşur.

*   İç kambiyum, kök ve gövdede odun ve soymuk boruları meydana getirerek enine büyümeyi sağlar.Mantar kambiyumu mantar dokuyu oluşturur.Bu doku, bitkide mantarlaşma oluşturarak bitkinin dış etkenlerinden korunmasını sağlar.

*   Ilıman bölgelerdeki çok yıllık iki çenekli bitkilerde , iç kambiyum dan ilk baharda büyük hücreler, sonbaharda küçük hücreler oluşur.Her yıl tekrarlanan bu yapılar bitkinin yaşının hesaplanmasını sağlar.Bunlara yıllık halkalar denir.

B.Bölünmez Doku

*   Birincil veya ikincil meristem doku hücrelerinin gelişme ve farklılaşmasından oluşur.

*   Değişmez dokuları meydana getiren hücreler bölünebilme özelliğini kaybederler.

*   Hücreleri, çoğunlukla meristem hücrelerinden daha büyüktür ve stoplazmaları az olup, kofulları çok sayıdadır.Çekirdekleri küçüktür.Hücreler arasında boşluk bulunur.

*   Bazılarının hücre duvarına odun (lignin) ve mantar özü (süberin) gibi maddeler birikerek kalınlaşmaya sebep olur.Odun borularında olduğu gibi, bazı hücreler ölü olabilir.

*   Bölünmez dokular yapı ve görevlerine göre; parankima dokusu, koruyucu doku,iletken doku, destek doku ve salgı doku olmak üzere beş gruba ayrılır.

1.Parankima (Temel) Doku:   

*   Parankima kök ve gövdenin korteksinde,yaprağın mezofil tabakasında ve diğer dokuların etrafında bulunur.Bu nedenle temel doku adını alır.

*   Hücreleri canlı , ince zarlı, bol sitoplazmalı,kofulları küçük ve az sayıdadır. Ancak odun borusu ve öz bölgesi parankimasında ölü parankima hücrelerine de rastlanır.

*   Yaptıkları görevlere göre dörde ayrılır.

a.Özümleme parankiması: 

Yeşil bitkilerin yapraklarında ( palizat ve sünger parankiması), genç gövde ve dalların da bulunur. Hücrelerinde bol kloroplast vardır.Fotosentez ile organik besin yaparlar.

b.İletim parankiması:

Özümleme yani foto sentez yapan dokularla iletim demetleri arasında bulunur.İletim parankiması bu iki doku arasında su ve besin taşınmasını sağlar. kloroplast yoktur.

c.Depo parankiması:

Bitkinin kök,gövde,meyve ve tohum gibi organlarında bulunur.Su ve besin depolar.Depo parankiması örneğin patates yumrunda nişasta depolar.

d.Havalandırma parankiması

Oksijen temininde güçlükle karşılaşan bataklık ve su bitkilerinin kök ve gövdelerinde bulunur.Hücre arasında biriken hava solunumda kullanılır.

2.Koruyucu Doku:

*   Kök,gövde,yaprak ve meyvelerin üzerine örter.

*   Bitkileri dış etkilerden korur.

*   Bitkilerin su ve besin kaybını önler.

*   Tek ya da çok sıralı hücrelerden oluşur.Hücreleri kalın çeperli olup,alt kısmındaki ince çeperli hücreleri korurlar.Sık dizilişli ve klorofilsizdirler.

*   Koruyucu dokular,epidermis ve mantar doku (periderm) olmak üzere ikiye ayrılır.

a.Epidermis

*   Otsu bitkilerde odunsu bitkilerin kök, genç dal ve yapraklarının üzerini örten bir dokudur.

*   Dermatojen hücrelerinin farklılaşmasıyla meydana gelir.

*   Hücreleri canlı,az sitoplazmalı,büyük kofullu ,klofilsiz,çoğunlukla tek tabaka halinde bulunur.Epidermisteki hücreler güneş ışığının yaprağın alt kısımlarına iletilmesini sağlar.

*   Epidermis hücrelerinden bazıları farklılaşarak çeşitli şekil ve görevleri olan tüyleri ve stoma (gözenek) yı oluşturur.Tüyler çeşitli şekillerde olup farklı görevler yapar.Tek hücreli olanlara basit,çok hücreli olanlara bileşik tüy denir.

*   Stoma, epidermis hücreleri arasındaki bol kloroplastlı hücrelerdir.Stomalar çoğunlukla yaprakların alt yüzeyinde  bulunup bitkinin gaz alış verişini ve terleme ile bitki de su miktarını düzenler.Dikodiledon bitkilerde stomalar fasulye tanesi şeklinde,monokotiledon bitkilerde stomalar kol kemiği şeklindedir

*   Bazı epidermis hücrelerinin dış çeperleri kalınlaşarak, kutikula adı verilen koruyucu bir tabaka oluşturur.Kutikula,bitkinin su kaybını azaltır.Su bitkileri dışındaki bitkilerin epidermis hücreleri daima kutikula ile örtülüdür.Bazı bitkilerde kutikulanın üzeri mumsu maddelerden oluşmuş tabaka ile örtülerek bitkinin su kaybı en aza indirilir.Bu tabaka nemli bölgelerde yaşayanlarda ince , kurak bölgelerde yaşayanlarda kalındır.

b.Mantar (Periderm) Doku:

*   Mantar doku çok yıllık bitkilerin kök ve gövdelerinin üzerinde bulunur.

*   Bitki yaşlandıkça ölen epidermisin yerini mantar doku alır.

*   Mantar hücreleri , mantar kambiyumu (fellojen) tarafında meydana getirilir.

*   Hücreleri ölü olup,çeperlerinde süberin denilen su geçirmeyen madde birikir.

*   Stomaların yerini kovucuk (lentisel) denilen yapılar alır.Gaz alış verişini sağlar.

*   Mantar doku,yaprak sapı ile gövde arasında oluştuğunda su ve besinin yaprağa geçişine engel olur.Bu yaprak dökümüne neden olur.

    Stoma açılıp kapanabilir, kovucuk ise devamlı açıktır.Stoma hücreleri kloroplastlıdır, bu nedenle fotosentez yaparlar.Kovucuk yapısında ise kloroplast yoktur.

3.Destek Doku:

*   Bitkilere şekil ve desteklik sağlar.

*   Hücrelerde selüloz çeper desteklik görevi yapar.

*   Otsu ve büyümekte olan bitkilerde dayanıklılık hücrelerin turgor durumu ile sağlanır.

*   Çok yıllık odunsu bitkilerde iletim demetleri da desteklik işine yardımcı olur.

*   Çok yıllık bitkilerde ; pek doku (Kollenkima) ve sert doku (Sklerankima) olmak üzere iki destek doku vardır.

a.Pek Doku(Kollenkima)

*   Bitkinin gövde,yaprak ve sapında görülür.

*   Hücreleri canlıdır.Çekirdek ve sitoplazmaları vardır.

*   Hücre çeperleri selüloz ve pektin birikmesi ile kalınlaşmıştır.

*   Kalınlaşma hücre çeperlerinin köşelerinde olursa köşe kollenkiması hücre çeperinin her tarafında olursa levha kollenkiması adını alır.

b.Sert Doku(Sklerankima)

*   Hücreleri cansızdır.Sitoplazma ve çekirdekleri kaybolmuştur.

*   Çeperleri selüloz ve lignin birikmesiyle kalınlaşmıştır.

*   Keten,kenevir, sarımsak gibi bitkilerde mekik şeklinde sklerankima lifleri halinde bulunur.

*   Armut ve ayva da çekirdeğe yakın taş hücrelerinden oluşan sert doku bulunur.Fındık ve ceviz kabuğun dada bulunur.

4.İletim Doku:

*   Damarsız bitkiler dışında,karada yaşayan tüm bitkilerde bulunur.

*   Bitkilerde su ve organik maddelerin taşınmasını sağlar.

*   Büyüme bölgesindeki plerom hücrelerinin değişmesiyle meydana gelir.

*   Yapısı ve taşıdığı maddelere göre odun boruları(Ksilem) ve soymuk(floem) olmak üzere ikiye ayrılır.

a.Odun boruları (Ksilem):

*   Bölünür doku hücreleri üst üste gelerek zamanla çekirdek ve sitoplazmalarını kaybeder.Hücrelerin kenarlarında odun özü birikerek kalınlaşmalar oluşur.Hücreler arasındaki enine zarlar eriyerek kaybolur.Böylece , ince bir boru şeklindeki odun boruları oluşur.Odun boruları demetler halinde bulunur.

*   Olgun bir ağaç gövdesinde odun borularını meydana getiren hücreler cansızdır.Çapı geniş olanlarına trake,ince olanlarına trakeit adı verilir.

*   Odun borularının çeperlerinde nokta,basamak, sarmal ve halka şekilli lignin (odun özü) birikir.Lignin odun borularını kalınlaştırır ve sağlamlığını artırır.

*   Köklerle alınan su ve suda erimiş madensel tuzları bitkinin gövde,dal,yaprak gibi organlarına taşırlar.

*   Odun borularında taşınma aşağından yukarıya doğrudur.

*   Taşınma hızı hızlıdır.

b.Soymuk boruları(Floem)

*   Tek sıra halindeki üst üstte dizilmiş canlı hücrelerden oluşur.

*   Canlı meristem hücrelerinin boyu uzar ve içinde kofullar meydana gelir.Sitoplazma ve çekirdek çeperlere çekilir.Hücre arasında zarlar kalburlu bir görünüm alır.Bu hücreler canlılıklarını kaybetmezler.

*   Fotosentezle meydana gelen organik bileşikleri yapraklardan diğer organlara taşır.

*   Bazı bitkilerin köklerinde sentezlenen amino asitlerde  yaprak ve diğer organlara taşınır.

*   Soymuk borularında madde taşınması çift yönlüdür.

*   Soymuk boru hücreleri canlı olduğundan, taşınma hızı yavaştır.

    Gövdesi odunsu olan tohumlu bitkilerde ksilem ve floem arasında kambiyum vardır.Kambiyum devamlı bölünerek içe doğru ksilem , dışa doğru floem hücrelerini verir.Bir çenekli bitkilerde kambiyum yoktur.Gövde enine büyümez . İletim demetleri dağınık yerleşmiştir.

5.Salgı Doku

*   Hücreleri canlı olup, bol sitoplazmalı , büyük çekirdekli ve küçük kofulludur.

*   Hücreler tek tek ya da gruplar halinde diğer dokular arasına dağılmıştır.

*   Salgılar işlevlerine göre ikiye ayrılır.

a.Hücre içi salgılar:Salgı maddeleri hücre içinde depo edilir.

Salgı hücreleri:Gül,defne yapraklarında bulunur.

Süt boruları:Sütleğen, incirde görülür.Süt boruları içinde nişasta tanecikleri vardır.

b.Hücre dışı salgılar:Salgı maddeleri hücre çeperlerinden dışarıya atılır.

Salgı cepleri:Portakal ve limonda bulunur.

Salgı kanalları:Çamlarda reçine kanalları şeklindedir.Reçine,tanin gibi antiseptik içeren salgılar,bitkiyi zararlı hayvanlardan ve çürümekten korur.

Salgı tüyleri:Sardunya bitkisinde bulunur.

Bal özü:Tozlaşma ve döllenmenin olması için böcekleri çeker.

Sindirim bezleri:Böcekçil bitkilerde sindirim enzimi böcek hücre dışı sindirime uğrar.